Faktički rad kao radni odnos
Radni odnos se zasniva ugovorom o radu, koji predstavlja saglasnost volja ugovornih strana – poslodavca i zaposlenog. Nažalost, često se u praksi susrećemo sa slučajevima u kojima zaposleni obavlja rad kod poslodavca, iako ugovor o radu u pisanoj formi nije zaključen. U ovom slučaju, kada radni odnos ne proističe iz ugovora o radu, reč je o faktičkom radu. Faktički rad predstavlja rad bez prijave zaposlenog na obavezno zdravstveno, penziono i socijalno osiguranje, bez evidencije i obračuna zarade, uz isplatu radniku zarade „na ruke“. U pitanju je rad koji se ugovara usmeno sa poslodavcem, poznat kao „rad na crno“, s obzirom da zaposleni nije vidljiv ni u jednom aktu kod poslodavca, niti u aktima odnosno prijavama kod nadležnih fondova obaveznog socijalnog osiguranja.
Šta je faktički rad?
Kao što je već rečeno, radni odnos se zasniva obaveznim zaključenjem pisanog ugovora o radu, i to pre nego što zaposleni stupi na rad. Kao prvi korak u zasnivanju radnog odnosa, ugovor o radu je bitan sa aspekta prava i obaveza koje iz njega proizilaze, kako za zasposlenog tako i za poslodavca.
Ipak, imajući u vidu raznovrsnost mogućih životnih okolnosti koje se bez izuzetka odnose i na radne odnose, Zakon o radu predviđa mogućnost faktičkog rada odnosno radnog angažovanja bez zaključenog ugovora o radu, u kom slučaju nastaje pravna fikcija da je radni odnos ipak zasnovan i to trenutkom stupanja na rad.
Smisao pravila o fikciji postojanja radnog odnosa ogleda se u nameri zakonodavca da na tržištu rada spreči zloupotrebe i onemogući „rad na crno“. Ova pravna fikcija, u određenim okolnostima pruža mogućnost zasnivanja radnog odnosa danom stupanja na rad, iako ugovor o radu nije zaključen. Potrebne okolnosti kao preduslov primene ove pravne fikcije tiču se karekteristika obavljenog rada koje bi trebalo da odgovaraju karakteristikama samog radnog odnosa.
Potrebni uslovi da bi faktički rad postao zakoniti radni odnos
Pored opštih uslova za zasnivanje radnog odnosa koje predviđa Zakon o radu, da bi se faktički radni odnos preobrazio u formalni radni odnos zahteva se postojanje i posebnih uslova koji se tiču svakog konkretnog slučaja, a odnose se na smisao i cilj radnog angažovanja radnika, vrste i obima poslova koji se obavljaju, iznosa novčane naknade koja se na ime ostvarenog rada isplaćuje, kao i vremena provedenog na radu.
Izjednačavanje faktičkog rada sa radnim odnosom podrazumeva da je između radnika i poslodavca nastao odnos sa karakteristikama radnog odnosa.
Ove karakteristike radnog odnosa tiču se pre svega poslova koje radnik obavlja za poslodavca, organizacije rada u smislu radnog vremena, dnevnog, nedeljnog i godišnjeg odmora, zatim novčane naknade koja se isplaćuje, a koja treba da odgovara zaradi za obavljeni rad. Samim tim, ne može doći do transformacije faktičkog rada u radni odnos ukoliko bi se iz okolnosti konkretnog slučaja utvrdilo da su radnik i poslodavac usmeno ugovorili i u praksi realizovali rad bez isplate naknade, iz čega se može zaključiti da faktički rad ima karakteristike volonterskog rada, a ne radnog odnosa u smislu zakona.
Utvrđenje radnog odnosa u sudskom postupku
Primena fikcije o postojanju radnog odnosa se ne podrazumeva, niti nastupa automatski, već je potrebno da radnik tužbom inicira sudski spor, kojim će zahtevati da sud utvrdi da je radni odnos kod poslodavca zasnovan u trenutku stupanja na rad, pri čemu je na tužiocu teret dokazivanja činjenica koje se tiču karakteristika ostvarenog rada koje odgovaraju radnom odnosu.
Preobražaj faktičkog rada u radni odnos se vrši presudom kojom se utvrđuje postojanje radnog odnosa, uz obavezu poslodavca da za vreme ostvarenog rada isplati dospele poreze i doprinose.
Pored obaveze isplate dospelih poreza i doprinosa za zaposlenog, poslodavac ugovaranjem faktičkog rada rizikuje prekršajnu, čak u nekim slučajevima i krivičnu odgovornost, te je nesumnjivo u interesu poslodavca da se odnos povodom rada i radnog angažovanja ostvari zaključenjem ugovora o radu, u obliku koji zadovoljava i najviše odgovara stvarnim poslovnim i organizacionim potrebama i interesima poslodavca, poštujući pri tom prava zaposlenih koja proizilaze iz radnog odnosa.
Napomena: Stavovi koje je autor izneo u ovom stručnom članku predstavljaju shvatanja autora teksta, koja se zasnivaju na tumačenju autora i propisima važećim u trenutku njegovog objavljivanja, i ne predstavljaju obavezujuće instrukcije. Ovaj članak predstavlja autorsko delo, koje se bez dozvole autora ne može objavljivati u celini ili u pojedinim njegovim delovima.
